آداب و رسوم ماه رمضان در شهرهای مختلف ایران

رمضان، ماه میهمانی خداست و وقتی از راه می رسد با خودش حال و هوای خاصی می آورد. مردم تن پوشی از خلوص و عشق را بر دل شان می نشانند و خودشان را برای پشت سر گذاشتن ماهی پر از برکت و لحظه های شیرین نیایش آماده می سازند. برای روزه داران ساعات اولیه صبح معنایی دیگر می یابد و با فضایی معنوی همراه می شود. سحرگاه که از راه می رسد، سفره های سحری برپا می شوند و صدای دعای سحر در خانه ها طنین می اندازد. 

هر مجلسی آداب خاص خود را دارد و باید به شکلی ویژه برگزار شود. میهمانی خدا هم از این قاعده مستثنی نیست و باید در برگزاری آن سنگ تمام گذاشت. حالا که خداوند تمام درهای رحمتش را گشوده و بندگانش را به سوی خود فراخوانده است باید قدر لحظه لحظه این ماه را دانست و آن را به بهترین شکل پشت سر گذاشت.

 در هر گوشه از ایران عزیزمان این ماه با آداب ویژه ای همراه است؛ مراسمی کهن که ریشه در فرهنگ هر دیار دارند و رنگ و بویی خاص به این میهمانی می بخشند. برای لمس این حال و هوا و سهیم شدن در لحظه های شیرین این ماه، سفری متفاوت برای تان در نظر گرفته ایم. می خواهیم سری به گوشه و کنار این مرز و بوم بزنیم و ببینیم میهمانی رمضان در نقاط مختلف کشورمان چگونه برگزار می شود. هر یک از شهرها و روستاهای ایران آداب و رسوم خاصی در رمضان دارند و ما در این مطلب تنها تعدادی از آنها را معرفی می کنیم. ممکن است برخی از این سنت ها در میان چند استان نیز مشترک باشند.

با کارناوال همراه باشید و با راه و رسم برگزاری بزم خداوند در این ماه آشنا شوید.

1- دُم دُم سحری و آبی بنوش | بوشهر

در استان بوشهر، ماه رمضان با نوای دُم دُم سحری حال و هوایی دیگر پیدا می کند. در قدیم که خبری از ساعت زنگ دار، تلفن همراه و رادیو و تلویزیون نبود نوای دَمام در کوی و برزن می پیچید و روزه داران را از رسیدن سحر مطلع می کرد. دُم دُم سحری به معنای دَمِ سحر است. به طور معمول سه تا چهار نفر در زمان سحر به صورت گروهی در کوچه ها به راه می افتادند و با خواندن شعرهایی در وصف ماه رمضان مردم را بیدار می کردند.

در قدیم آواز دم دم سحری بدون ساز اجرا می شد و چون همه منازل درهای چوبی داشتند مردم را با در زدن بیدار می کردند. بعدها دمام به عنوان یکی از آلات موسیقی سنتی به این آیین افزوده شد.

نوایی که در این آیین به گوش می رسد شامل چنین عباراتی است:

محمد یا رسول الله، علیاً یا ولی الله، السلام السلام یا شهر رمضان یا شهر صیام علیک السلام، هذا شهر المغفره یا شهر مبروک علیک السلام، آمنک الله بالله اَسکنک الله جنه، رحیم الله لدنهُ، جمیعاً النّار و العذاب، عبادالله ذکرالله یرحم کم الله، لا اله الا الله، یاایها المومنون، یا ایها المسلمون...

علاوه بر این عبارت های عربی، شعر فارسی نیز خوانده می شود:

خداوندا تو ستاری، همه خوابند تو بیداری، به حق خود که بیداری، همه عالم نگه داری.

شعرهای این آیین در هر شب تکرار می شوند؛ اما در شب های اول با عبارت السلام یا شهر رمضان همراه است و در شب آخر به جای همه سلام ها، الوداع خوانده می شود تا آداب خداحافظی با ماه رمضان را به جای آورند. 

ریتم دمام نیز به صورت سه ضربی است و به صورت بداهه با نوای خواننده نواخته می شود. نوازندگان این نوع موسیقی از یک ساعت و نیم قبل از اذان صبح کار خود را در کوچه ها آغاز می کنند و صدای شان 10 تا 15 دقیقه قبل از اذان هم به گوش می رسد.

نوازندگان، سحری خود را قبل از نواختن دم دم سحری نوش جان می کنند و در چند دقیقه مانده به اذان آب یا نوشیدنی می نوشند تا تشنگی امان شان را نبرد.

امروزه آوای دم دم سحری تنها از برخی محله های قدیمی شهر بوشهر از جمله محله دهدشتی، کوتی، بهبهانی، شنبدی، جبری و ... به گوش می رسد.

نوای "آبی بنوش" نیز قبل از اذان صبح در برخی کوچه ها شنیده می شود:

آبی بنوش لعنت حق بر یزید کن، جان را فدای مرقد شاه شهید کن، آبی بنوش تشنه لبان را بیاد کن، لعنت به شمر و خولی و ابن زیاد کن.

دلیل خواندن آبی بنوش این است که بوشهر آب و هوای گرم دارد و تشنگی، روزه داران را آزار می دهد. این نوا یکی از سنت های قدیمی به شمار می رود که در شهرهای شمالی استان بوشهر به خصوص بندر ریگ رواج داشته است.

2- حنابران | چهار محال و بختیاری

حنابران یا حنای مراد یکی از سنت های کمتر شناخته شده ماه رمضان است که قدمت آن به بیش از یک قرن پیش می رسد و هنوز هم در برخی امامزاده ها و در میان زنان استان چهار محال و بختیاری رواج دارد. زنان از ظهر بیست و هفتم ماه مبارک رمضان در امامزادگان حلیمه و حکیمه خاتون شهرکرد گرد هم می آیند و رسم حنابران را به جای می آورند. روز بیست و هفتم ماه رمضان روز قصاص ابن ملجم مرادی -قاتل امام اول شیعیان- است و اهمیت زیادی نزد مردم دارد. 

زنان در این مراسم ظرف حنا را در صحن امامزاده می گردانند. هر یک از آنها یک قاشق از حنای خشک را در ظرف خود می ریزد و از ظرف حنای خود به دیگران هم می دهد. آنها مرادشان را از خدا می خواهند و سپس ظرف حنا را به خانه می برند. 

ظرف حنای خشک تا روز عید سعید فطر در خانه می ماند و در این روز پس از مخلوط کردن با آب یا گلاب آن را بر کف دستان خود می گذارند.

3- پیراهن و لقمه مراد | یزد

پیراهن مراد نام آیین کهنی است که به آن کیسه دوزی نیز می گویند و برای شفای بیماران و توسط زنان در یزد انجام می شود. آنها در روز 27 ماه مبارک رمضان از 7 سید پول می گیرند و با آن پارچه ای می خرند تا کیسه دوزی را آغاز کنند. این رسم در مساجد مختلف استان یزد برگزار می شود و مسجد امیرچخماق یکی از میزبانان اصلی آن است.

طبخ نان مراد هم در روز 27 ماه مبارک رمضان انجام می‌شود. پول آرد نان باید از 7 سید و یا 5 نفر از مومنین که نام پنج تن آل عبا را دارند دریافت شود. این نان را در ابعاد کوچک و لقمه‌ای می پزند.

4- کاسم سا | لرستان

در استان لرستان رمضان با آیین کاسم سا همراه است که سفره های سحری و افطاری را رنگی دیگر می بخشد. این سنت بسیار ساده است و شامل شریک کردن دیگران در سفره سحری و افطاری می شود. هر کس داشته های سفره خود را با همسایه و دوستان و آشنایان به اشتراک می گذارد و برکت خانه اش را تقدیم آنها می کند. این رسم امروزه کمرنگ تر از گذشته رواج دارد؛ اما هنوز هم بسیاری از مردم به آن پایبندند.

مردم در شب 21 ماه رمضان نیز حلوای نذری طبخ می کنند؛ بخشی از این حلوا متعلق به همسایه است، بخشی دیگر را بر سر سفره سحری می گذارند و مابقی را در روز عید فطر مصرف می کنند.

نذری دادن بین لرستانی ها در این ماه آن قدر رواج دارد که کمتر نیازمندی از آن بی نصیب می ماند. از جمله خوراکی های این ماه چزنک رغو -یک نوع فطیر نازک و روغنی- است. سغدو نیز از غذاهای این ماه به شمار می رود؛ برنج مخصوصی که با آلو مخلوط و در درون شکمبه گوسفند پخته می شود.

آبگوشت، شومی کوو (شامی کوکو)، نان برساق، سمنو، انواع آش‌، ش‍ل‍ه‌ زرد، ف‍رن‍‍ی، ح‍ل‍و‌ا و ش‍ی‍رب‍رنج‌ نیز از جمله اجزای سفره ها در این ماه هستند و در اختیار همسایگان نیز قرار می گیرند.

5- کبارخوانی | آذربایجان غربی

در برخی شهرهای آذربایجان غربی حدود یک و نیم ساعت پیش از اذان صبح، ماموستاها -روحانیان اهل سنت- به پشت بام مساجد می روند و کبارخوانی را آغاز می کنند تا مردم را برای سحری خوردن بیدار کنند.

کبارخوانی در شان پیامبر اسلام و بزرگی ماه مبارک رمضان خوانده می شود و در گذشته های دور مردم به هنگام سحر با صدای کبارخوان بیدار می شدند. صدای کبارخوانی گاه تا نیم ساعت به گوش می رسد و سپس قطع می شود. بعد از سحری خوردن و یک ساعت پس از کبارخوانی اول کبار مجددی خوانده می شود. کبار دوم اعلانی برای دست کشیدن از غذاخوردن و آماده شدن برای نماز صبح به شمار می رود. پس از کبارخوانی دوم به فاصله 5 تا 10 دقیقه نماز صبح از بلندگوی مساجد به گوش می رسد و روزه داران برای اقامه نماز آماده می شوند.

6- تهیه قوتو | کرمان

در استان کرمان مردم با تهیه قاووت یا به لهجه کرمانی ها قُوَتو به استقبال ماه رمضان می روند. قدمت این سنت دیرینه به قرن هفتم هجری باز می‌ گردد و اهمیت زیادی نزد کرمانی ها دارد.

قوتو یکی از خوراکی های قدیمی کرمان است که بر اساس گفته های مردم خوردن آن مقاومت بدن را در برابر گرسنگی افزایش می دهد. تمام مواد مورد استفاده برای تهیه قوتو ریشه گیاهی دارد و در طبیعت کرمان یافت می شود که عبارتند از: هل باد و هل رسمی، سیاه دانه، تخم گشنیز، بذر کتان، کنجد، تخمه آفتابگردان، روپاس، شاهدانه، فلفل سیاه، دارچین، روناس، تخم کاهو، جو، رازیانه، موردانه، قهوه تاج، زیره سیاه کوه، بادیان، بادام، پسته و مرزنجوش و ...

کرمانی ها چندین نوع قوتو شامل مخلوط، پسته ای، نارگیلی، نخودی، چهل گیاه و ... تهیه می کنند؛ اما در ماه رمضان قوتوی چهل گیاه بازار داغ تری دارد. برخی از مردم این پودر را با زرده تخم مرغ و شیر مخلوط می کنند و می خورند تا توان شان افزایش یابد. کرمانی ها در مراسم شب های قدر نیز قوتو به همراه دارند تا توان شب زنده داری خود را بالا ببرند. حتا گاهی قوتو را به عنوان نذری نیز پخش می کنند. 

7- مرحبا و الوداع | کردستان

ماه رمضان که از راه می‌رسد در گوشه و کنار کردستان ندای گوش نوازی شنیده می شود که حال و هوای خاصی به این ماه می بخشد. مرحبا مرحبا شهر الرمضان نوایی است که با آهنگی خاص خوانده می شود و در کوی و برزن طنین می اندازد. پس از مشاهده هلال ماه رمضان و تا 15 روز اول ماه رمضان، قبل از اذان عشا، موذن به پشت بام مسجد می رود و این نوا را سر می دهد:

مرحبا مرحبا یا شهر رمضان، مرحبا مرحبا یا شهر تسبیح و التهلیل و تلاوت القران مرحبا، مرحبا مرحبا یا شهر الخیر و البرکت و الاحسان مرحبا. 

با پایان نیمه اول ماه مبارک رمضان الوداع به جای مرحبا خوانده می شود تا مردم خود را برای وداع با این ماه آماده سازند.

8- نماز تراویح | سیستان و بلوچستان

نماز تراویح، نمازی مخصوص اهل سنت است که در سیستان و بلوچستان از اول تا آخر ماه رمضان هر شب بعد از نماز عشا برپا می شود. 

تعداد رکعت های این نماز فرد است؛ اما میزان ثابتی ندارد. برخی آن را در 11 رکعت، برخی 23 رکعت و برخی نیز بیشتر یا کمتر، اقامه می کنند. این نماز هم به صورت فردی و هم به صورت جماعت خوانده می شود.

در این نماز پس از هر 2 رکعت، سلام می دهند و پس از هر 4 رکعت نوبت به استراحت (ترویحه) می رسد. ترویحه، وقفه کوتاهی است که با خواندن دعا یا ذکر همراه می شود.

9- روزوالون | فارس

در استان فارس حال و هوای ماه رمضان بر تازه عروس و دامادها نیز تاثیر می گذارد و آنها باید آماده برگزاری رسم روزوالون شوند. خانواده تازه داماد به بازار می روند و از انواع شیرینی ها و خوشمزه های این ماه تهیه می کنند. این خوراکی ها باید به زیباترین شکل در سینی های مخصوص چیده شوند و طی مراسمی به در خانه عروس خانم برسند. انواع شیرینی، نبات، نقل و افطاری در این سینی ها جای می گیرند. بد نیست بدانید که مردم استان فارس با انواع عرقیات گرم مثل گل گاوزبان، طارونه، نسترن، بهار نارنج، گلاب و یا شیر و خرما روزه خود را باز می کنند و انواع نان، رنگینک و زولبیا بامیه شیرازی نیز بر سر سفره افطاری آنها وجود دارد. قنبر پلو، کلم پلو و کوفته هلو نیز از غذاهای ویژه این ماه به شمار می روند.

10- نخل گردانی | اصفهان

از آیین های قابل توجه استان اصفهان در ماه مبارک رمضان، آیین نخل‌گردانی است که از گذشته رواج داشته است؛ اما امروزه به تعدادی از روستاها در اطراف کاشان محدود می شود. مردم در شب 21 ماه رمضان و به نشانه عزاداری در شهادت امام اول شیعیان، نخل گردانی را انجام می دهند و به عزاداری می پردازند. نخل تابوت چوبی بزرگی است که نمادی از سوگواری در برخی مناطق ایران به شمار می رود و در ایام خاص آن را بر حمل می کنند و در شهر و روستا می گردانند.

سخن آخر

ماه رمضان که می آید، همه آماده استفاده از لحظه لحظه آن می شوند و از میهمانی خدا لذت می برند. با هم به بخش هایی از ایران عزیزمان سر زدیم تا شکوه این ماه را در شهرها و روستاها شاهد باشیم. اینها تنها بخشی از مراسم متعددی است که در گوشه و کنار کشورمان برگزار می شوند. اگر سنت دیگری را می شناسید آن را با ما و دیگر دوستان کارناوالی به اشتراک بگذارید.

از حال و هوای محل زندگی تان در ماه رمضان برای مان بگویید. 

منتظر دیدگاه های شما عزیزان هستیم...